Hayvanların zeka ve bilinç düzeyleri üzerine yapılan araştırmalar, insanlara her geçen gün yeni bir bakış açısı sunuyor. Özellikle evcil hayvanların aynadaki yansımalarına verdikleri tepkiler, onların bilinç ve farkındalık düzeylerini anlamamız açısından merak uyandırıcıdır.
Bilim insanları, 1970 yılında şempanzeler (Pan troglodytes) üzerinde yaptıkları çalışmayla başlayan süreçte, birçok hayvan türü üzerinde ayna tanıma testleri gerçekleştirmiştir. Karıncalardan manta vatozlarına, Afrika gri papağanlarına (Psittacus erithacus) kadar pek çok farklı tür, aynadaki yansımalarına verdikleri tepkilere göre öz farkındalık açısından incelenmiştir.
Bazı hayvanlar aynada kendilerini tanıyabilirken, birçoğu tanımıyor ve bazıları da karışık tepkiler gösteriyor. Bu durum, testin geçerliliği ve hayvanların bilişsel kapasitelerini anlama konusunda bilim insanları arasında tartışmalara neden olmuştur.
Şempanzeler ve Ayna Testi
1970 yılında şempanzeler üzerinde yapılan deneylerde, dört şempanzeye anestezi uygulanarak yüzlerine kırmızı boya sürüldü. Uyandıklarında, aynada yüzlerindeki işaretleri inceleyen şempanzeler, kendilerini tanıdıklarını gösterdiler.
İşaret testi, günümüzde ayna farkındalığının en güçlü kanıtı olarak kabul ediliyor. Diğer büyük maymun türleri de bu testi geçmiştir. Orangutanlar 1973’te yapılan bir çalışmada kendilerini tanımış ve vücutlarındaki işaretleri tespit etmişlerdir.
Bonobolar da 1994’te yapılan bir çalışmada, vücutlarının başka türlü göremeyecekleri kısımlarını ayna kullanarak inceledikleri gözlemlenmiştir. Ancak goriller bu testte daha düşük başarı göstermiştir. Çoğu maymun, aynadaki yansımalarını başka bir hayvan olarak algılar. Ancak bazı türlerin kapsamlı bir eğitim süreci sonunda kendilerini tanıyabildikleri gösterilmiştir.
Bu durum diğer hayvanlar için de geçerli olup, sonuçların geçerliliği hakkında soru işaretleri doğurmuştur. Cardiff Üniversitesi’nde güvercinler üzerine çalışan bilişsel psikolog Ellen O’Donoghue, “Bu eğitim süreci, ayna testinin sonuçlarını sorgulanabilir hale mi getiriyor?” diye sormaktadır.
Diğer Hayvan Türleri ve Ayna Testi
Yakın zamana kadar, bu testi geçen tek karasal memeli Asya fili (Elephas maximus) olmuştu. Ancak Ocak 2024’te Neuron dergisinde yayınlanan bir çalışma, farelerin de aynada kendi vücutlarındaki değişiklikleri fark edebildiğini öne sürdü.
Yunuslar üzerinde yapılan araştırmalar da onların aynadaki yansımalarını fark edebildiklerini göstermektedir. 1995’te video kullanılarak, 2001’de ise ayna kullanılarak yapılan çalışmalar, yunusların vücutlarındaki işaretleri incelemek için kendi görüntülerini kullandıklarını ortaya koymuştur.
2008’de yapılan bir araştırma, Avrasya saksağanlarının (Pica pica) aynada kendilerini tanıyabilen ilk memeli olmayan hayvanlar olduğunu gösterdi. Güvercinler de bu testi geçebilmiştir, ancak sıkı bir koşullandırma süreci gerektirmiştir.
2022’de ise vahşi Adélie penguenleri (Pygoscelis adeliae) bazı öz farkındalık belirtileri göstermiş, ancak vücutlarına işaret koymak yerine boyunlarına takılan renkli önlüklere tepki vermiştir.
Daha ilkel organizmalar üzerinde yapılan testler ise özellikle tartışmalıdır. 2015’te yapılan bir çalışmada, karıncaların aynadaki yansımalarına bakarken kafalarındaki mavi boyayı çıkarmaya çalıştıkları, dolayısıyla bir miktar öz farkındalık gösterebilecekleri öne sürülmüştür.
İki çalışma, balıkların da kendilerini tanıyabileceğini öne sürmüştür. 2016’da yapılan bir çalışmada, manta vatozlarının aynada kendilerini inceleyip baloncuklar üfledikleri gözlemlenmiş, ancak işaret testi uygulanmamıştır.
2019’da temizleyici mürekkep balıkları (Labroides dimidiatus) üzerinde yapılan deneyde, balıkların aynada kendilerini gördükten sonra alt kısımlarındaki boya izlerini çıkarmaya çalıştıkları tespit edilmiştir.
2024’te fareler üzerinde yapılan bir çalışmada, araştırmacılar farelerin vücutlarındaki lekeleri çıkardığını; lekeleri görebilenlerin çıkardığını, kürkleriyle karıştığı için lekeleri göremeyen farelerin ise çıkarmadığını belirlemişlerdir. Araştırmacılar, fareler lekeleri çıkarırken beyin aktivitelerini de incelemişlerdir.
Ayna Testinin Geçerliliği Üzerine Tartışmalar
Ayna testini geçen daha ilkel organizmalar bulunurken, Afrika gri papağanları gibi en zeki hayvanların bazıları bu testi geçememiştir. Bu durum, testin faydasını sorgulanır hale getirmiştir. Bu çalışmaların gerçek bir benlik duygusunu mu gösterdiği yoksa sadece gelişmiş bir bedensel farkındalığı mı ortaya koyduğu belirsizdir.
O’Donoghue, “Ayna testi, benlik farkındalığının bir yönünü gösterebilir,” diyor ve ekliyor:
“Benlik farkındalığına genellikle ya hep ya hiç şeklinde bakma eğilimindeyiz. Ancak bu muhtemelen doğru değil; büyük olasılıkla daha çok bir derecelendirme söz konusudur.”
Kaynak: sozcu.com.tr
